Lịch sử Nghệ thuật Hòn Non Bộ tại Việt Nam

Non bộ là nghệ thuật xây dựng, sắp đặt, thu nhỏ, đưa những ngọn núi to lớn ngoài tự nhiên vào trong các vườn cảnh giả sơn để phục vụ mục đích thưởng ngoạn.

Thời xưa, hòn non bộ là một thú chơi thượng lưu

Lịch sử Nghệ thuật non bộ tại Việt Nam

Theo Đại Việt sử ký thì tháng 6 năm Ất Dậu (985) vua Lê Đại Hành nhân lễ sinh nhật vua, triều đình đắp quả núi giả trên chiếc bè giữa sông để vua quan đi thuyền chung quanh thưởng ngoạn.

Từ đó dân gian cũng chơi bồn trì và giả sơn tức là bể cạn và non bộ. Vậy thì rất có thể cái thú vương giả này đã từ trong cung đình truyền ra tứ dân rồi ngày càng phổ biến.

Thiết kế

Tại Việt Nam, non bộ là những cụm núi giả đặt giữa một bồn nước nhỏ. Kích thước bồn nước, nhỏ thì chỉ 15-20 cm, lớn thì đến 2-3 m đặt trong các vườn nhà, nhưng cũng có khi xây lớn 8-9 m. Bể nhỏ thì không thả cá và có thể để trưng trong nhà nhưng những loại bể lớn xây ngoài vườn thì có thể nuôi cá kiểng, thả bèo. Tầm sâu của bồn nước không mấy quan trọng nhưng khoảng cách mặt nước phẳng lặng là điểm thiết yếu.

Đá dùng đắp non bộ thì những loại đá xốp dễ hút nước từ trong bồn lên để nuôi cây như đá San Hô là hợp nhất. Đá cứng như đá vôi thì cần có khe nứt, kẽ gân để làm mạch nước. Dạng đá thì trong khi người Nhật và Hoa thích những loại đá hình thù dị kỳ nhưng tiêu chuẩn của người Việt khi đắp hòn non bộ là đá phải có dạng giống ngọn núi hay hải đảo, có thực tính hơn. Trong nghệ thuật hòn non bộ, cái trọng tâm là hồn của đá, cây xanh chỉ được sắp xếp tô điểm thêm nét tự nhiên cho núi giả chứ không phải trọng tâm của tiểu cảnh nên thế cây không phải quá nghiêm ngặt như phép chơi bon sai của Nhật; tuy nhiên vẫn phải theo tỉ lệ, cây không thể cao to hơn núi... bởi mục đích của nghệ thuật non bộ là thu hút người xem tổng thể hài hoà: ngọn núi cao, mặt nước lặng; cây xanh và những vật trang trí trên ngọn núi, nét gần xa...

Nghệ thuật xây dựng hòn non bộ phong thuỷ tuy có những nguyên tắc, quy luật rất chặt chẽ, khắt khe như chủ, khách, xa gần, chẵn lẻ , cao thấp... nhưng hiện tại cách chơi đã phóng khoáng hơn.

Hòn non bộ và kiến trúc

Hòn non bộ có một địa vị quan trọng trong cách bài kế sân vườn và kiến trúc cổ Việt nam. Nhà dân gian đặt hòn non bộ ở sân trước làm cảnh đón khách, cũng dùng hòn non bộ như tấm bình phong để chắn yểm tà cùng tô điểm thêm cho cảnh quan. Hầu hết sân chùa cổ đều có hòn non bộ ngoài sân, trong Tử Cấm Thành nơi vua ra đọc sách cũng có hòn non bộ lớn. Riêng sân đình thì không đặt hòn non bộ mà để trống khoáng giống sân chầu. Đó là vì đình là nơi biểu hiện uy quyền chứ không phải nơi vãn cảnh thưởng ngoạn.